Diccionario Rapa Nui

En esta página aprenderás a manejarte con las palabras rapa nui básicas que encontrarás más frecuentemente en Isla de Pascua. También incluimos los números en Rapa Nui, una selección de frases útiles y un completo diccionario Rapa Nui – Español para que conozcas mejor el idioma local.
INDICE
Glosario Rapa Nui básico
Si lees o buscas información de Isla de Pascua, vas a encontrar, de forma inevitable, una serie de palabras en Rapa Nui cuyo significado desconoces. Lo mismo te ocurrirá si recorres los sitios arqueológicos de Rapa Nui, caminas por Hanga Roa o visitas las tiendas locales en busca de algún recuerdo.
Creemos que conocer el significado de estas exóticas palabras te ayudará a comprender mejor la cultura rapanui y enriquecerá tu experiencia cuando viajes a una de las islas más remotas del mundo. A continuación ofrecemos una selección de las palabras rapanui más frecuentes que debes aprender. Si haces click en las palabras de color verde, accederás a más información sobre ese término o concepto.
Rapa Nui | Español |
---|---|
te pito o te henua | ombligo del mundo, antiguo nombre para referirse a Rapa Nui |
mata ki te rangi | ojos que miran al cielo, antiguo nombre para referirse a Rapa Nui |
iorana | hola, adios (saludo genérico) |
maururu | gracias |
moai | estatua gigante de piedra que representa a los ancestros |
pukao | tocado de escoria roja que cubre la cabeza de los moai |
ahu | plataforma ceremonial sobre la que se colocan los moai |
hare | casa, hogar |
hare paenga | casa-bote, construcción antigua hecha de piedras y ramas con forma de bote invertido |
hare moa | construcción de piedra utilizada como gallinero |
manavai | construcción circular de piedra utilizada para proteger los cultivos |
pipi oreko | torre de piedras usada para delimitar los terrenos |
umu pae | antigua cocina formada por cinco piedras en el suelo |
ara | camino |
ana | cueva o caverna |
rano | volcán, cráter |
hanga | bahía, ensenada |
motu | islote |
nui | grande |
iti | pequeño |
tangata | hombre |
manu | pájaro |
manutara | pájaro de la suerte |
tangata manu | hombre-pájaro, ritual en el que se elegía al gobernante de la isla |
make make | dios creador |
moko | lagarto |
moai kava kava | figura de madera con costillas muy marcadas que representa a un espíritu |
mangai | anzuelo clásico rapanui confeccionado con hueso, piedra o madera |
komari | vulva femenina, petroglifo que representa el órgano femenino |
rei miro | pectoral de madera con forma de media luna |
roŋo roŋo | tablilla de madera tallada con símbolos no descifrados |
takona | pintura corporal |
makoi | árbol con buena madera para tallar |
toromiro | árbol endémico en peligro de extinción cuya madera era utilizada para tallar |
mahute | arbusto cuya corteza se utiliza para confeccionar tejido o papel |
ariki | rey, soberano |
vahine | mujer |
koro | anciano, abuelo |
nua | anciana, abuela |
poki | niño |
taína | hermano |
tupuna | ancestro, antepasado, bisabuelo |
mahatu | corazón |
kari kari | muesca, incisión, mordedura |
kena | ave marina (piquero) |
honu | tortuga marina |
haka honu | deslizarse sobre las olas como las tortugas |
pure | conchita marrón con pintas claras |
pipi | pequeña caracola marina |
rape rape | especie de pequeña langosta autóctona |
tunu ahí | cocinar a la parrilla o sobre piedras calientes |
maika | plátano |
po‘e | especie de bizcocho o pastel local realizado con plátano, taro o zapallo |
tiare | flor |
tipanie | flor de plumeria o frangipani típica de Rapa Nui |
ao | bastón de mando con forma de remo tallado en madera |
matatoa | guerrero |
ahi | fuego |
vai | agua |
moana | color azul |
mahina | luna |
ra‘a | sol |
omotohi | luna llena |
Diccionario Rapa Nui – Español
En este completo vocabulario rapa nui se incluyen todas la palabras que hemos encontrando en las diversas ediciones de los diccionarios rapa nui que hemos consultado. La lista de este traductor rapa nui a español sigue abierta a nuevas incorporaciones y sugerencias que propongan nuestros lectores.
Rapa Nui | Español |
---|---|
’a haho | hacia fuera |
’a mu’a | adelante |
’a pó | mañana, el día siguiente |
’a pó era | pasado mañana |
’a raro | hacia abajo |
’a rinā, ana rinā | hoy |
’a roto | hacia dentro |
’a ruŋa | hacia arriba |
’a te kao kao | hacia el lado |
’a te tapa | hacia el lado |
’a tu’a | atrás, hacia atrás |
’a’ano | ancho, amplio, extenso |
’a’anu | escupir, saliva, esputo |
’a’au | mente, conciencia, pensamiento |
’a'ara | despertarse |
’a'aru | atrapar |
’ahune | abundancia |
’ai | copular, coito (expresión vulgar) |
’aihere | maleza |
’aito | audaz, valiente |
’aka’aka | tartamudear |
’akau | encía, paladar |
’akui | untar, ungir |
’ama | balancín de la canoa |
’amo | llevar algo a cuestas, sobre los hombros |
’amoŋa | atado, haz |
’amurama’a | mesa |
’ana’ana | brillante |
’anapa | brillante, brillar |
’anatau | época, período de tiempo |
’ango’ango | flaco, esbelto |
’ano’i | mestizo, mixto |
’ano’ino’i | mezclar repetidamente varias cosas |
’anu’anu | escupir repetidamente |
’anuhe | oruga |
’ao | mando, bastón de mando con forma de remo |
’ao | anochecer |
’ao era ’ā, pō era ’ā | la madrugada |
’ao nui | noche cerrada, después de la medianoche hasta el amanecer |
’ao popohaŋa | alba, antes del amanecer |
’ara | despertarse |
’are | sacar tubérculos de la tierra |
’ariko | judía, poroto, alubia |
’ariko mata | judías verdes, porotos verdes, vainas |
’ariko rapa nui o’otu | guiso de judías locales |
’ariko rapanui | alubia originaria de Rapa Nui |
’aro | parte delantera o frontal de algo |
’arote | arado |
’ata | sombra |
’ate | hígado |
’ate hio hio | hígado |
’ate porā | filete de hígado |
’ate rehe rehe | pulmón |
’atehopo | envidia, sentir envidia |
’ati | peligro, desgracia |
’ati kopeka | vengarse |
’ati piri | acertijo, adivinanza |
’atingo | seguidor, discípulo |
’atua | dios, divinidad |
’au | humo |
’au | bilis, vesícula biliar |
’au | corriente marina |
’au’a | taza, tazón |
’au’au | rascar, arañar |
’au’au | extraer, sacar con las manos |
’āua | cerca de piedras, pirca |
’auahi | chimenea |
’aurī | hierro, plancha |
’avei’e | brújula |
’e’ete | asqueroso, feo |
’e’ete te manava | indignarse, enojarse |
’ehu ’ehu | gris, nublado |
’eka | sarro dental |
’eka’eka | sarna |
’eo | fragante, perfumado |
’eo’eo | ceniza |
’epe | oreja |
’ere ’ere | azul oscuro |
’eta ’eta | firme, tieso, obstinado |
’ha roto | hacia dentro |
’ī | lleno |
’i haho | fuera |
’i haho, a haho, pe haho, mai haho | afuera, por afuera, hacia fuera, desde afuera |
’i he?, i kona hē? | ¿dónde? |
’i mu’a | delante |
’i nei | aquí |
’i rá | allá |
’i ra hora era | en aquel tiempo |
’i raro | abajo, debajo |
’i roto | dentro |
’i ruŋa | arriba |
’i te ahí ahi | es en la tarde |
’i te ahí ahi pō | al atardecer |
’i te pō | en la noche |
’i te' pō, 'ao nui | de noche, demasiado tarde |
’i tu’a | atrás |
’i 'uta era, ki 'uta era,a 'uta era | allá arriba, hacia allá arriba |
’i 'uta, ki 'uta, a 'uta | arriba (tierra adentro), hacia arriba |
’i’itá | papaya |
’inaki | guarnición culinaria, añadido o agregado a un plato |
’ingo’ingo | que comienza a ensuciarse, no limpio |
’iŋoa | nombre |
’ite | saber, conocer sobre |
’o’oka o te kopū | dolor de estómago |
’o’one | polvo de tierra, color café, sucio |
’o’otu | cocido |
’ohe | caña de bambú, caña de pescar |
’ohi | escoger, seleccionar |
’ohumu | mezquino, avaro |
’oi | alejarse, retirarse |
’oka | plantar |
’one | arena |
’opata | acantilado |
’opo | irse, huir, correr |
’ori | baile, bailar |
’ori rapa nui | danza suave para parejas con música y letra rapanui con origen en Samoa |
’otare | desamparado, huérfano |
’ote | chupar o absorber completamente |
’oti | acabar, finalizar, concluir |
’u’u | gimotear, sollozar |
’ua | lluvia |
’ua hakamito | llovizna |
’ua mata vara vara | aguacero |
’uei | buey |
’uha | gallina |
’uha haka moe | gallina clueca |
’uha ŋao vero paka | pollo o gallina sin plumas en el pescuezo |
’uhi | ñame |
’ui | preguntar |
’uinga | pregunta |
’unahi | escama de pez |
’upa ’upa | acordeón |
’upa ’upa hutu | armónica |
’ura | langosta de mar |
’uri ’uri | negro |
’uru | taro |
’uta | costa, tierra firme |
ā | juntar, arrear |
a au | yo |
a ia | él o ella |
a koe | tú |
a kōrua | vosotros (as), ustedes |
a māua | nosotras |
a mu'a, pe mu'a, mai mu’a | adelante, por adelante, para adelante |
a nei, ate pa'eŋa nei | ellos (as) están bien |
a nei, ate pa'eŋa nei | por aquí, a este lado |
a raro, pe raro, mai raro | por abajo, para abajo, hacia abajo, desde abajo |
a roto, pe roto, mai roto | por adentro, hacia adentro, desde adentro |
a ruŋa, pe ruŋa, mai ruŋa | por arriba, para arriba, hacia arriba, desde arriba |
a tu'a, pe tu'a, mai tu'a | por atrás, para atrás, hacia atrás, desde atrás |
ā va | arrojar, tirar |
a’a | inundación, inundarse |
a’ata | claridad |
a’ati | carrera, competición deportiva |
a’ati hoi | carreras de caballos |
a’ati vaka | competición de canoas |
a’au | suyo, suya |
a’avere | salirle a uno la barba |
a’u | pujar, empujar durante el parto |
āāmu | relato, cuento, historia |
aerevaka | alejarse del bote |
aha | ¿qué? |
aha tai ahi | ayer |
aha tai ahi era | anteayer |
ahani | si (condicional) |
ahara | hasta que |
ahé | cuándo |
āhe | mareo, vahido |
ahi | fuego |
ahi ahi | tarde, desde las 14 h hasta la puesta del sol |
ahirenga | señal de cambio de poder |
ahitiri | cohete, petardo, fuego artificial |
aho | lienza de pescar |
ahoaho | dificultad para respirar, disnea |
āhu | hinchazón |
ahu | altar o plataforma ceremonial |
ahu moai | altar o plataforma ceremonial con estatuas moai |
ahuahu | urticaria, alergia |
ahuru ma ho’e o te pō | once de la noche |
ahuru ma ho’e o te po’ā | once de la mañana |
ahuru ma piti o te pō | doce de la noche |
ahuru vaore o te pō | diez de la noche |
ahuru vaore o te po’ā | diez de la mañana |
aí | he ahí |
āi | quién |
āi | haber, hay |
ai ka | por ahí |
aihoki | ¿por qué no? |
aīŋa | existencia |
aka | raíz de árbol, ancla |
aka veŋa | llevar una carga sobre la espalda, carrera a pie cargando racimos de plátanos sobre los hombros durante la Tapati |
akaue | palo grueso y largo usado para plantar |
āke | quejarse |
akikuku | uña, pezuña |
akipi | calzón o calzoncillo |
ako | cantar, recitar |
ako ako | ensayar un canto, orar, rezar |
aku aku | espíritu sobrenatural, demonio (protector o maléfico) |
amahiŋo | persona no confiablel, peligrosa |
amarára | paraguas |
amiami | chismear, contar chismes |
āmo | limpiar, despejar |
amoamo | lamer |
amu'a | por delante |
amui | unir |
ana | si, cuando (condicional) |
ana | cueva, caverna |
ana haŋa koe | por favor |
anakena | cueva del pájaro kena |
anako | inútil |
ananá | piña |
ananake | todos, todas (todos nosotros) |
anani | naranja |
anavai | cueva inundada, cueva con charcos de agua |
anirā | hoy |
anoano | ensancharse por el uso o desgaste |
anparkata | alpargata |
aŋa | trabajar, hacer |
aŋahuru | diez, decena |
aŋamana | milagro |
aŋapō | anoche |
aŋapō era | anteanoche |
aŋarinā | hoy |
aŋataiahi | ayer |
aŋataiahi era | anteayer |
aŋera | angel |
aŋiaŋi | saber, conocer |
aō | sacar la comida de la olla, servir un plato |
āo | mundo |
āo amu’a | alcanzar a quien va delante |
apa | coger o atrapar algo en el aire |
āpa | coger con la manos, recoger |
āpa āpa | coger repetidamente con ambas manos |
apaioru | cabra |
aparima rapa nui | danza femenina de origen tahitiano con música y letra rapanui |
api | trasladar, traducir |
api | cubrir, tapar |
apí | nuevo |
apó | mañana |
ara | camino, sendero |
arahu | carbón, hollín |
ararua | ambos, los dos |
arauma | pecho, pechuga |
arero | lengua (de la boca) |
ariki | rey, soberano |
ariki huhane | jefe espiritual |
ariki nui | Nuestro Señor |
arinā | hoy |
ariŋa | rostro, cara |
arioko | pupila, niña del ojo |
aroaro | cielo despejado |
aroaro | forro de la ropa |
aroha | piedad, compasión |
aroha | saludar |
arohi | pared exterior |
arouma | tórax |
aru mama’a | mesa |
aruaru | sujetar |
aruke | quitar piojos o parásitos |
asaone | azadón |
aserka | acelga |
ata | alba, amanecer |
atakai | generoso, liberal |
atarauhau | prematuro, de naturaleza anormal |
atariki | primogénito, príncipe |
ate | canto |
ateate | amado, querido |
ato | entrelazar fibra para un tejido, techar una casa |
āu | yo |
āu | gustar |
auhopu | bonito, un tipo de atún |
aūke | alga |
aumoa | azul, celeste |
aura'a | sentido, significado |
āva | zanja, quebrada |
ava’e | mes |
āvaāva | hendidura poco profunda |
avahata | caja, baúl |
avahi | partir, quebrar |
avai | expresa decisión, en absoluto |
avāi | dar, regalar |
avaŋa | nicho, cámara funeraria construida bajo un ahu |
avaota | aguacate, palta |
ave | lóbulo de las aletas de un pez |
bombo | bombo |
boŋó | bongó |
chopu | sopa |
chopu atreta | sopa de pollo |
e ’aroha rō a au | la saludaré |
e ai ro á | tener |
ea | ola pequeña |
e'ā | levantarse, salir |
eé | sí |
e'eo | olor a orín, pis |
eepe | robusto, fuerte, corpulento |
ehu | anochecer |
ehu ’ua | llovizna, garúa |
ēi | cántico burlón o insultante |
ēke | montar (a caballo) montar, subir, trepar |
eki | grito, alarido |
ekieki | lloro, sollozo, llorar, sollozar |
emu | hundir, naugragar o hundirse |
emuemu | hundirse varias veces |
ena | ese, esa |
ena’á | estoy más o menos |
engoengo | comenzar a ensuciar (la ropa), molestar o importunar |
era | aquél, aquella |
ere | hermano en religión (del francés, frère) |
ēro ēro | sonido lejano, eco |
etaretía | iglesia |
eve | glúteos, base, fondo |
ha | sediento |
há | cuatro |
ha’a aki | avisar |
ha’a mata | empezar |
ha’a mo’a mo’a | matrimonio arreglado |
ha’ari | coco |
ha’ati’a | tener permiso, estar autorizado |
ha’ere | caminar, andar |
ha’i | regalo, presente |
ha’i | abrazar, presente, regalo |
ha’inga | axila |
ha’iŋa | axila |
ha’u | sombrero |
ha’ū’ū | ayudar |
ha’umani | harto, aburrido |
ha’umu’umu | susurro |
ha’uru | dormirse |
ha'aki | avisar |
hae | olor (principalmente el del pescado) |
haehae | pariente lejano |
haha | boca, entrada |
hahá | andar a tientas |
háhá | cuatro |
haha o te rano | cráter |
haha piro | mal aliento, halitosis |
haha ra’a ra’a | herpe bucal, estomatitis |
haháe | punta de lanza de obsidiana |
hahaki | mariscar |
hahanga | caballete, soporte del tejado |
haha'o | meter, introducir |
hahari | peinarse |
hahata | la puerta está abierta |
hahatu | doblez, pliegue |
hahatuunga | forma del pliegue |
haháu | fresco, brisa |
hahave | pez volador |
hahine, hahine no mai ’ā | cerca, muy cerca |
haho | afuera |
hahu | pulmón |
háhu | cepillo de carpintero |
hai | con |
hai’a | fruto tropical parecido al níspero |
haīpoīpo | matrimonio, casamiento |
haíto | medida, medir |
haka | hacer, prefijo que denota acción |
haka ahiahi | esperar hasta la tarde |
haka anga | mandar hacer, ordenar |
haka angiangi | hacer saber algo a alguien |
haka ariŋa | descarado, desafiante |
haka hā te kiri | pelar, descuerar |
haka hepō | sonambulismo |
haka honu | deslizamiento con el cuerpo sobre las olas |
haka hū | encender, provocar |
haka hú te ahi | encender el fuego |
haka kio | canto de agradecimiento |
haka ma’itaki | limpiar |
haka ma’eha | alumbrar, dar claridad |
haka mahana | entibiar |
haka mana | dar poder |
haka mata | empezar algo, hacer las mallas de la red |
haka mataku | asustar |
haka nini | hacer surf |
haka ŋaru | deslizamiento sobre olas con flotador de totora |
haka paka paka | secar |
haka pei | deslizamiento cerro abajo sobre un trineo de troncos de plátano |
haka piha’a | hervir |
haka pū | hacer un hoyo, agujerear |
haka pu re’i re’i | masturbación |
haka pupa | escalofríos |
haka raŋa | pesca de orilla con caña |
haka ri’i | lampara de aceite |
haka roŋo | escuchar |
haka takeo | enfriar |
haka te’e | destripar peces |
haka tere | pesca de atún desde una barca en movimiento |
haka titika | enderezar |
haka vera | calentar al fuego |
haka’ai | aparear |
haka’amo | hacer cargar al hombro |
haka’anapa | sacar brillar, hacer brillar |
haka’ango | saltar al otro lado |
haka’ara | despertar |
haka’ara’ara | asustar con la mirada |
haka’atu | probar |
haka’omo’omo | amamantar |
hakaā | arrear |
hakaāi | crear |
hakaámo | despejar, limpiar |
hakaāraanga | genealogía |
hakaaroha | tener lástima |
hakaata | espantar peces |
hakaatu | probar, intentar |
hakaāu | dar sabor, saborear // emparejar // arreglarse, ponerse elegante |
hakaa’u | pujar, empujar durante el parto |
hakaaura’a | traducir |
haka’e’ete | irritar, hacer rabiar |
haka’ehu | aparecer de forma imperceptible |
hakaeiei | hacer grata la compañía |
hakaēke | hacer subir, montar |
haka’eki | gritar, emitir gritos lastimeros |
hakaemu | hacer naugragar, hundirse |
hakahā | desollar |
hakahaere | hacer andar |
hakahaere i te re’o | variar el tono durante el canto |
hakaha’i | hacer abrazar |
hakahami | ponerse el hami (taparrabos), poner pañales |
hakahana | comida que se deja para otro día |
hakahanohano | causar náuseas |
hakahangai | mandar dar de comer |
hakahangu | impulsar, sar impulso, infundir |
hakahanguhangu | hacer respirar artificialmente, soplar un fuelle |
hakahau | calmar, apaciguar los ánimos |
hakaheheu | erizarse el pelo |
hakahei | coronar, formar un círculo |
hakahekaheka | ablandar, reblandecer |
hakaheke | desflorar, desvirgar |
hakahepó | tener pesadillas |
hakahere | anudar |
hakaheu | quitar la maleza |
hakaheūru | mezclar con desorden |
hakahī | sonarse, limpiarse la nariz |
hakahihi | retorcer, estrujar |
hakahiho te kai | encargar la comida |
hakahini | esperar un poco |
hakahinga | derribar, demoler |
hakahíohío | robustecer, reafirmar |
hakahira te mata | mirar de soslayo, con desconfianza |
hakahiro | trenzar |
hakahiti | alzar |
hakahiti paka | elogiar |
hakahoa | probar un curanto la persona de mayor rango |
hakahoki | devolver |
hakahoko | hacer bailar |
hakahonui | hacer una ofrenda a una persona, presentar los respetos |
hakaoreko | alisar |
hakaoringa | no tener ánimo o ganas |
hakahoro | hacer tragar |
hakahota | avergonzar |
hakahou | agujerear, perforar |
hakaika | estar resentido, hacerse la víctima |
hakairi | subir |
hakaiti | empequeñecer, aminorar |
hakaka’i | tensar, apurar el tiempo |
hakakariti | dar un tirón |
hakakaru | dar soga, germinar |
hakakata | hacer reir |
hakakau | vecino, amigo |
hakaké | darse importancia, creerse el mejor |
hakakehu | ocultar con disimulo |
hakakéké | actuar de forma diferente |
hakahemo | cambiar algo de mayor valor por algo menos valioso |
hakake’o | darse prisa, meter prisa |
hakakeri | hacer sacar |
hakaketu | mandar sacar algo |
hakakeva | cerrar el ojo para afinar la puntería |
hakakiki | mantener la erección, tensar la cuerda |
hakakimi | hacer buscar |
hakakío | agradecer con creces, compensar generosamente |
hakakiva | alisar |
hakakivakiva | ponerse callado o taciturno |
hakakoa | sobornar |
hakakoiro | galantear, decir piropos |
hakakonakona | Mimar, agradar |
hakakopi | llevarse algo escondido, hurtar |
hakakopiro | dejar fermentar |
hakakore | aniquilar, hacer desaparecer |
hakakoreenga | anulación |
hakakuhanehane | aparecerse un espíritu con forma de animal o cosa |
hakaku’i | buscar mirando por todas partes |
hakakume | desatar, desanudar |
hakakutakuta | hacer espuma |
hakamama | bostezar, bostezo |
hakaneŋo | aumentar |
hakapaka | resaltar |
hakaporeko | dar a luz |
hakari | cuerpo |
hakari ’ariŋa ora | paralelepípedo |
hakari ’ariŋa tahi | cubo |
hakari ’ohu | cilindro |
hakari ’ohu moko | cono |
hakari taimana moko | pirámide |
hakata’a | separar |
hakatere | gobernar, conducir |
hakatiaki | hacer guardar, vigilar |
hakatikera | mostrar |
hakau’i | revisar |
hakura | pellizcar |
hamara | martillo |
hami | taparrabos |
hamu | ahumado |
hamu hamu | insaciable, comilón |
hana | calor, bochorno |
hanau | pueblo, raza |
hanau tama | embarazo |
hanere | cien |
hanihani | piedra pómez (de color rojinegro) |
hano hano | asco, naúseas |
hanua nua mea | arco iris |
hanua tama | embarazo |
haŋa | querer, estimar, apreciar |
haŋa | bahía, caleta |
haŋa piko | bahía estrecha, bahía escondida |
haŋa roa | bahía ancha |
hāŋai | alimentar, criar |
haŋo | arma de fuego, pistola |
haŋo patīa | pístola de arpón |
haŋu | energía, esfuerzo |
haŋu | cariño mostrado a los niños |
haŋu haŋu | respiración |
haŋu haŋu | snorkel, buceo con tubo |
haŋu poki | cesura frontal |
haŋu potu | hijo menor |
hao | alinear |
háo te kumara | plantar camotes |
haoa | herida, cicatriz |
hapa’o | cuidar |
hapai | levantar algo, llevar en brazos |
hapaina | vaso |
hapaki | dar un golpe |
hapa'o | cuidar |
hape | faltar, equivocarse |
hāpī | enseñar |
hara | pecado, falta |
hara hara | desordenado, mal tejido |
hara kea | furúnculo |
harani | francés, Francia |
haraoa | pan, harina |
haratu’a | atarse algo a la cintura |
hare | casa |
hare hāpi | escuela, colegio |
hare keho | casa de piedra laja |
hare mauku | choza |
hare moa | gallinero construido en piedra |
hare ōka | refugio de piedra de planta circular |
hare paeŋa | casa-bote, casa de piedra y pasto con forma de bote invertido |
hare pure | iglesia, templo |
hare toa | almacén, tienda |
hare ture | juzgado |
hariu | volverse |
haro | tirar de, estirar |
haro’i | limpiar |
haro’i | pañuelo |
haropena | tirantes, suspensor |
hata | colocar, poner, sagrario en religión |
hatahata | vacío |
hatatiri | hongo |
hatatú | estómago, nudo |
hatauma | esternón |
hati | romper, fracturar |
hatu | señor, dueño, propietario |
hatu | tejer |
hatu nono | ubre, pezón |
hatu’a | cinturón |
hatuhatu | doblar |
hatúi | asar sobre una piedra caliente |
hatuke | erizo de mar |
hatuke patía | erizo de mar de púas largas y afiladas |
hatunga | tejido vegetal de totora para cubrir el techo |
hatutiri | trueno |
hau | nación, raza |
hau | hilo, fobra |
hau hau | (Triumfetta semitriloba) arbusto utilizado para confecionar hilos de su corteza |
hau hī | sedal de pesca |
hau marū | dócil, tranquilo |
hau moana | antigua tribu local |
hau’a | mal olor |
haua | ronco, afónico, ronquera |
hauá | gemelos |
hauhaá | ganancia |
haumarú | tranquilo, sosegado |
havahava | embarrado |
hāvare | mentir |
hāvei | estar arrepentido |
he | es |
hé | donde |
he ’aroha | saludos |
he ’aroha ki te rua | saludarse |
he ’otea | es de día |
he a’a | riada, aluvión |
he aha?, e aha ’ā? | ¿qué? |
he haka aŋi-ani e taŋi kope ’o e tahi me’e | presentar algo o alguien |
he maururu | agradecer |
he oho a au he haka ora | me voy a descansar |
he pi’i | contusión |
he pō | es de noche |
héhe héhe | húmedo |
hehe’i | espantar |
hei | corona |
hei huru huru | corona de plumas |
hei kakaka | corona de fibra de plátano |
hei mahute | corona de mahute |
hei pa’a | mujer estéril |
hei pure | corona de caracolas |
hei tiare | corona de flores |
heka heka | blando, esponjoso |
heke | pulpo |
heke | perder la virginidad |
henguhengu | ofenderse, resentirse |
henua | mundo, tierra |
henua poki | placenta |
heŋa | rojizo, resplandor al alba |
heŋa heŋa | rosado |
hepi’i | contusión |
here | amarrar, nudo |
here | amar |
here here | parte áspera de la obisidiana |
here hoi | pasto |
here koreha | pesca de morena desde la orilla con carnada |
here pata | tirachinas // isleño de costumbres liberales (hippie rapanui) |
heri heri | arrancar la hierba |
heriki | extender en el suelo |
hero hero | rojo, hierro o piedras incasdescentes |
heroko rima | antebrazo |
heru | pierna, pantorrilla |
heru heru | escarvar |
heru oru | patas de cerdo cocidas |
heruru | estruendo, ruido fuerte |
hetu hetu | tórax |
hetu’u | estrella |
hetu’u ave | cometa (estrella con alas) |
hetu’u hiku | cometa (estrella con cola) |
hetu’u viri | meteorito |
heuheu | aparecer, brotar pelo |
heva | demencia temporal, luto |
hī | diarrea // sonar la nariz |
hī ika | pesca de orilla a mano |
hī ika | pescar |
hī kau | pesca con anzuelo sumergido |
hi’ihi’i | relinchar |
hi’o | vidrio, cristal |
hi’o mata | lentes en general |
hi’o mata keva | gafas ópticas |
hi’o mata mo te ra’a | gafas de sol |
hi’o ruku | gafas de buceo |
hi’o u’i | espejo |
hia hia | serrucho |
hiero | rayos del sol (antes del amanecer) |
hihi | ceja |
hihi hihi | enredado, muy complicado |
hihi mareŋo | sífilis |
hihiri | trepar |
hihiri ’opata | escalada libre |
hiho hiho | corriente de agua |
hihoi | convertirse, llegar a ser |
hika | encender fuego por fricción, aguja para coser redes |
hiki | encoger, caminar de puntillas |
hiko | quitar |
hiku | homosexual |
hiku | cola, rabo |
himene | cantar |
himene | cantos, himnos |
hina | canas, canoso |
hina | nieto |
hina rere | bisnieto (después de los nietos= |
hinere | bisagra |
hini | demorar, tardar |
hiŋa | derribar, derrumbar |
hío hío | duro |
hipa | desviar |
hira te mata ki | tener cuidado, tener precaución |
hiri | trenza, trenzar |
hiritoe | cinta para el pelo |
hiro | trenzar, torcer |
hiti | aparecer |
hitu | siete |
hiva | país lejano, continente |
ho’i | por supuesto |
hoa | amigo, compañero |
hoa | tirar, arrojar |
hoa hoa | desordenar |
hoa i te kupeŋa | pesca con red en mar abierto |
hoata | broma |
hoe | cuchillo |
hoe | cuchillo |
hoe vaka | remar |
hoe vaka | canotaje, navegar en canoa |
hoho'a | imagen, efigie, retrato, fotografía |
hohoni | pelar , sacar punta |
hohora | tender |
hoi | caballo |
hoi hua | potro |
hoi manu | caballo salvaje |
hoi maŋaro | caballo amansado |
hoi ratana | caballo alazán |
hoi tane | caballo (macho) |
hoi vahine | yegua |
hoke | corteza verde del plátano |
hoki | volver |
hoki hoki | ir y venir |
hoko | bailar |
hoko | danza muy dinámica que representa la actividad guerrera |
hoko hoko | baile |
hokohía | cuántos |
hokorua | compañero de trabajo, socio, con otro |
hokotahi | uno solo |
homo | aerolito |
honi honi | aguzar, sacar punta |
honi honi pentara | sacapuntas |
hono | poner un parche |
honu | tortuga marina |
honu | araña |
honui | persona de respeto, hombre ilustre o sabio |
hoŋa’a | nido |
hoŋi | oler, besar |
ho'o atu | vender |
ho'o mai | comprar |
ho'oku | persona conocida |
ho'ona | desquite, revancha |
ho'ou | nuevo |
hopu | bañarse, zambullirse |
hopu manu | competidor en el ritual del tangata manu |
hora | reloj |
hora | estación del año |
hora | hora |
hora hitu o te ahi ahi | siete de la tarde |
hora hitu o te po’ā | siete de la mañana |
hora ho’e o te ahi ahi | una de la tarde |
hora ho’e o te popohaŋa | una de la madrugada |
hora 'iti | primavera |
hora iva o te pō | nueve de la noche |
hora iva o te po’ā | nueve de la mañana |
hora kai | mediodía, las doce, hora de comida (literalmente) |
hora maha o te ahi ahi | cuatro de la tarde |
hora maha o te popohaŋa | cuatro de la madrugada |
hora nei | ahora |
hora nui | pleno verano |
hora ono o te ahi ahí | seis de la tarde |
hora ono o te popohaŋa | seis de la madrugada |
hora pae o te ahi ahi | cinco de la tarde |
hora pae o te popohaŋa | cinco de la madrugada |
hora piti o te ahi ahi | dos de la tarde |
hora piti o te popohaŋa | dos de la madrugada |
hora toru o te ahi ahi | tres de la tarde |
hora toru o te popohaŋa | tres de la madrugada |
hora va’u o te ahi ahi | ocho de la tarde |
hora va’u o te po’ā | ocho de la mañana |
hore | corte, cortar una vez |
hore hore | cortar más de una cosa |
hore vaeŋa | cortar por la mitad |
horeko | estar solo, vivir solo |
horeko | pantorrilla |
horeko rima | antebrazo |
horeko va’e | pierna |
horiŋa | desaliento, desánimo |
horo | tragar |
horo’i | limpiar, borrar, enjugar |
horou | veloz, ligero, darse prisa |
hotu | progenitor destellante (por el primer rey) |
hou | hacer un hoyo |
hove | viudo, viuda |
hū | prenderse el fuego |
hua | brotar |
hua | testículo, escroto, pene |
hua | fruto de la tierra |
hu'a | moler muy fino |
hua kiki | pene erecto |
hua rehe rehe | pene fláccido |
hua tahi | cariño mostrado a un chico |
hua tahi | hijo único |
hua’ai | generación |
hue | juntar, reunir |
huhā | muslo |
huhatu | molido, muy cansado |
huhu | oprimir, quitar, desgranar |
huhū | movimiento brusco (por viento improvisado) |
huhure | pelar con la mano |
hui tupuna | antepasados |
huira | volante, timón |
huka | insistir en hacer algo, siendo advertido de no hacerlo |
huka huka | leña |
huki | lanza pequeña y delgada |
huki | anzuelo, gancho para pescar |
huki pikea | captura de cangrejos con varilla de alambre |
humu | tatuaje en muslos y pantorrillas |
hune | cubrirse (el cuerpo, una parte del cuerpo) |
hunoŋa | nuera o yerno |
hunoŋa tane | yerno |
hunoŋa vahine | nuera |
huŋavai | suegro o suegra |
huŋavai tane | suegro |
huŋavai vahine | suegra |
hupe | rocío |
hupe hupe | flojo, vago, perezoso |
hupe’e | moco acuoso |
hura | empezar (a trabajar) |
hure hure | pelar con la mano más de una cosa, desgranar |
huri | vaciar, verter, rodar, girar |
huri huri | frito de plátano maduro mezclado con huevo, harina y azúcar |
huri maika | planta de plátano |
huru | figura, forma, manera |
huru huru | vello que cubre el pecho y extremidades |
huru huru | plumas |
hurukē-hurukē te hare | diferentes casas |
hurutia | fresa, frutilla |
huti | tirar de una cuerda, de una red de pesca, izar |
ī | lleno, pleno, repleto |
i ’aŋarinā, i te mahana nei | hoy día; este día |
Í nei | aquí |
i rā, ki rā,a nā, a rā | ahí, allí, allá, por ahí, por allá |
i roto o te hare | dentro de la casa |
i tai, ki tai era, a 'tai era | allá abajo (a la mar), hacia allá abajo |
i te po'ā | en la mañana |
i’i | estropeado, caducado, ya perdido |
ía | entonces, cuando |
īa | el, ella |
ihi | fila de mujeres del coro |
ihi | rasgar, abrir rasgando |
ihiihi | despedazar, hacer trozos, desmenuzar |
iho | recientemente, recién, hace poco |
ihu | nariz |
ihuihu | rocas salientes o sobresaliendo |
ika | pescado, pez, víctima |
ika mata | pescado crudo en trozos cocido con limón, ceviche |
ina | no |
inaŋa | corazón |
inika | tinta (del inglés, ink) |
initi | pulgada (del inglés, inch) |
intío | indio (del español, indio) |
io | parte, fracción |
ioio | trozo, fragmento, cortar, fragmentar |
iorana | hola / adiós |
iorana korua | hola , adios ( a ustedes) |
iorgo | término moderno de here pata (hippie rapanui) |
īpu | botella |
ipu kaha | calabaza |
iramuto | sobrino |
iri | subir |
iri inga | ir (a) por |
iri iri | pubir y bajar |
iti | poco, poca cantidad |
iti iti | pequeño |
īto īto | trabajador |
iva | nueve |
ivi | hueso (genérico) |
ivi | huesos de vacuno usados como instrumento de percusión |
ivi heheu | pez espada, albacora |
ivi kaera | pelvis |
ivi manga | en los huesos, esquelético |
ivi pohe | esqueleto, cadáver |
ivi pu’oko | cráneo |
ivi tika | columna vertebral |
ivi turi | rótula |
ká | hacer curanto (umu) |
ka ’ea ki ruŋa | levantarse |
ka hahati | quebrar con fuerza |
ka pohe | presumir |
ka tutu te ahí | hacer fuego |
ka’uha | trasero, glúteos |
kahi | atún |
kahu | ropa |
kahu aŋa | ropa de trabajo |
kahu e’a | ropa formal o elegante |
kahu huru huru | ropa de plumas |
kahu kakaka | ropa de fibra de plátano |
kahu ruku | traje de buceo |
kahūi | racimo |
kai | comida, comer |
kai | recitar (leer) |
kai kai | juego tradicional que consiste en formar figuras entrelazando hilos con las manos |
kai kai | canto que acompaña al juego homónimo |
kaiinga | comer |
kaingaranga | nube |
kaiŋa | útero |
kaío | callo |
kaka maika | hoja seca del plátano |
kakai | altercado |
kakari | miseria, escasez |
kakaro | agujerear, sacar algo con un palo |
kakati | sacar con los dientes |
kakau | hacha de obsidiana |
kakava | camisa |
kako kako | pedir |
kami | satisfacción, consuelo |
kamita | camisa |
kamita rima poto poto | camisa de manga corta |
kamita rima roa roa | camisa de manga larga |
kane | marchitamiento prematuro del ñame |
kanero | carnero |
kao | entrada de la vagina |
kao | costado, canto o borde |
kao kao | flaco, esbelto |
kapé | café |
kape'u | aleta |
kapūa | neblina |
kapuhivi | hombro |
kará | ala de ave |
karanga | griterío |
karava | cueva pequeña y poco profunda |
kare | coral |
kare | coral |
karesone | calzón o calzoncillo |
karetīa | carretilla |
kari kari | muesca, incisión, mordedura, rebaje |
karo | jarro |
karo | esquivar |
karone tiare | collar de flores |
karu | semilla |
karū | perno, tuerca |
kasontío | calzoncillo |
kata | reir |
kati kati | crear |
katiki | halo del sol o del a luna llena |
kato | coger (frutos, flores, etc.) |
katu | levantar, alzar |
kau | nadar |
kau | natación |
kau hai pora | natación con flotador de totota |
kaua’e | mandíbula de caballo usada como instrumento de percusión |
kaua’e, kauva’e | mandíbula |
kauatu | numeroso |
kauhaŋa | ingle |
kauhau | culo, trasero |
kaúi | coser, tejer |
kauteki | azuela para tallar madera |
kava | sudor, olor de axila |
kava kava | costillas |
kava kava oru | costillas de cerdo |
kavahia | eructo |
kave | filamento, hilillo |
kavei | mango corto, pedúnculo |
ke'eke'e | punta sobresaliente |
keho | Piedra laja (plana) |
ke'i kore | incapacidad |
keke’u | hombro |
kekehe | lona |
kekekeke | crujido, chirrido |
kena | piquero blanco |
kenu | esposo, marido, pareja de la mujer |
keo | clavícula |
kere reki | hipo |
keri | cavar, sacar cavando |
keri | galope (de caballo) |
kero | agregar, terminar |
kete | bolsillo, recipiente |
kete kete | guiso de estómago |
keu | moverse, apresurarse |
keukeu | Moverse con rapidez |
ki | a |
kī | decir |
ki te aha? | ¿a qué? |
ki te harē, i te harē, o te hare | a la casa, en la casa, de la casa |
kiea, kie’a | tierra de color usada como pigmento natural |
kiki | pene erecto |
kiki kiki | convulsiones |
kikiri | grava, gravilla |
kikiu | grito, atadura fuerte |
kiko | músculo |
kiko moa | carne de pollo |
kiko oru | carne de cerdo |
kiko pitiote | carne de pavo |
kiko pua'a | carne de vacuno |
kiko tunu vai | carne cocida |
kimi | buscar |
kino | micosis |
kino | malo, perverso, dañino |
kinoŋa | pene |
kio | Vencido |
kio’e | ratón |
kiokio | Mal olor |
kionga | Ratonera |
kiri | piel, cutis, cuero |
kiri kinoŋa | prepucio |
kiri va’e | zapato |
kiri va’e reke | zapato de tacón |
kiri-kiri miro | blanco invierno (color) |
kiritoŋa | escusado, retrete |
kitara | guitarra |
kiva | Similar, silencio |
kivakiva | Aislado, silencio |
ko anakena | julio |
ko e'a ’ā te ra'ā | salió el sol |
ko hetu'u pū | febrero |
ko hora ’iti | agosto |
ko hora nui | septiembre |
ko koro | diciembre |
ko manara | meñique |
ko maniri | dedo anular |
ko maro | junio |
ko motu takarua | viento oeste |
ko pohāhā ’ā | se ha oscurecido |
ko raŋa ā te vai | inundación |
ko roto o niu | viento este |
ko ruti | noviembre |
ko tanaroa 'uri | octubre |
ko tarahao | marzo |
ko tu’u a haro | enero |
ko vai tu’u potu | mayo |
ko vai tu'u nui | abril |
ko’ ura | Pulga |
ko’iro | congrio, anguila |
ko’ura | pulga |
koa | alegrarse |
koa | alegre, contento |
koe | Usted |
kohau ika | tabla de madera con listado de hechos y eventos |
kohau manu | tabla de madera con listado de hombres-pájaro |
kohau ta’u | tablas de madera que registran hechos históricos |
kohīo | excremento humano |
kohou | barra de madera, estaca, palo |
kohu | sombra, umbría |
kohu ra’a | eclipse solar |
koi'oki | limpiarse, lavarse |
koka, kokaleka | cucaracha |
koke | cojear |
koko epō | olvidadizo, amnésico |
kokohu | llevar sosteniendo algo |
kokoma | intestino |
kokoma niro niro | instestino delgado |
kokoma nui nui | intestino grueso |
kokoma o’otu | intestino cocido de animal |
kokoma pū ka’uha | recto |
kokoŋo | moco, catarro, resfríado |
kokoŋo | gripe, catarro |
kokori | Juego colectivo |
kokoro | Grande, amplio |
kokoti | Cortar |
komari | vulva femenina |
komo | poner cuñas |
kompo | mazo |
kona | lugar, sitio |
konā | ruido del chapoteo |
kona kona | soso, insípido |
koni | estremecerse |
konso | hepatitis |
kontorito | chancla |
kope | Muchacho |
kopeka | La venganza |
kopioko | donación indeseada (hecha por amistad o respeto) |
kopú | estómago |
kopuku | una especie de mero |
kore | Ausencia de |
koreha | morena |
koreha henua | lombriz |
korenga | La nada |
koreva | pez lija |
kori | juego (en general) |
kori piroto | fútbol |
kori te’a | tiro al blanco con arco y flecha |
kori tio’e | juego de esgrima |
koro | abuelo, hombre mayor y de respeto |
koro | fiesta con música y comida |
koro haka opo | concurso de grupos de cantos donde pierde el que repite una canción |
koro hu’a | anciano, hombre mayor |
koro koro | pavo |
koroiti | Con lentitud, despacio |
koromaki | apenarse |
korone | collar |
koropā | lanza |
korotina | cortina |
korua | Vosotros, (a) vosotros |
kotea | pez labro |
koti ro’i | cubrecama |
kotini | calcetín |
kototi | pez ángel |
koura | insecto (en general) |
kovare | tapón mucoso |
kué | cuchara |
kuhane | espíritu, alma |
kuiere | cuchara |
kuku | Recto, atento, alertado |
kukumu | mejilla |
kumā oro porá | camote rallado frito con azúcar |
kumā porá | camote o patata frita |
kumā pūtete | papa, patata |
kumara | batata, camote |
kumara mea mea | camote o batata de color rojo |
kumara riki riki | camote pequeño alargadao y rojo, batata |
kumara tea tea | camote o batata de color marrón claro |
kumara ure omo | camote o batata de color naranja |
kume | Quitar, sacar |
kumi | Lejos, largo (el tiempo) |
kura | Plumaje de aves |
kurī | gato |
kutu | piojo |
ma’a | saber, tener conocimientos de |
ma’a ma’a | locura |
ma’aŋa | persona criada por otra familia |
ma’aŋa | polluelo, pollito |
ma’ara | tierra selecta |
ma’ari | cuerda gruesa |
ma’ea | piedra grande que se golpea con otra en el suelo para producir ritmo |
ma’ea | piedra |
ma’i taki | limpio |
ma’ikuku | uña, pezuña |
ma’īto | pez pequeño y gris muy común |
ma’ori aŋa ahu | maestro constructor de ahu |
ma’ori aŋa hare | maestro albañil, constructor de casas |
ma’ori aŋa moai | maestro escultor de moai |
ma’ori aŋa roŋoroŋo | maestro de roŋoroŋo |
ma’u | llevar |
ma’u mai | traer |
ma’u ū | sostén |
ma’uŋa | colina, cerro |
maahu | evaporación |
mahaki | afecto de una persona mayor por un hombre |
mahaki | el mas débil de la familia |
mahana | tibio |
mahana | día |
mahana hopu | sábado |
mahana maha | jueves |
mahana pae | viernes |
mahana piti | martes |
mahana tapati | domingo |
mahana toru | miércoles |
mahani | acostumbrarse, estar acostumbrado |
mahano | admirar |
maharoŋa | admiración |
mahatu | corazón |
maheo | pus |
mahera | relación sexual |
mahi | insistir con fuerza |
mahīa hīa | suave brisa marina |
mahiha | quedar desollado |
mahina | luna |
mahina ’ohiro | luna nueva |
mahina ’omotohi | luna llena |
mahina apí | luna llena |
mahiŋo | gente, pueblo, familia |
mahora | plano, superficie plana |
mahore | cabello liso |
mahū | manso, dócil, domesticado, casto, moderado |
mahuna | acné |
mahuru | noche lunar del periodo medio |
mahute | (Broussonetia papyrifera) morera de papel, arbusto cuya corteza se utiliza para confeccionar tejido o papel |
mai | desde |
maiare | persona que no pesca |
maīka | plátano, banana (árbol y fruto) |
maīka hiva | plátano alargado |
maīka korotea | plátano alargado y grueso |
maika para porá | plátano maduro frito en aceite |
maīka perorā | plátano más alargado que el maīka hiva |
maika porá | plátano verde frito en rebanadas largas |
maīka pu rau ino | plátano muy grueso |
maīka puka puka | plátano corto y grueso |
maīka ri’o | plátano pequeño |
ma'itaki | limpio, lozano, lindo, bonito |
Make Make | Dios creador |
makere | ciempiés |
makitu’u | clítoris |
mako’i | (Thespesia populnea) Milo o majaguilla, árbol con buena madera para tallar |
mako’i ko’i | testículo |
makohe | pájaro fragata |
mākona | saciado, harto, estar satisfecho |
makupuna | nieto, nieta |
mama | cebo pata atraer peces |
mama | lapa |
mamae | dolor, enfermedad |
mamae pūai | cólico |
mamari | huevo |
mamari tunu | huevos duros |
mamaru'au | abuela |
mamatia 'o matu'a tamahahine | tía |
mamia(peka paka) | salud |
mamoe | oveja, cordero |
mana | poder divino o fuerza sobrenatural |
mana'u | pensar, recordar, pensamiento, recuerdo |
manava | abdomen, barriga |
manavai | estructura circular de piedra para proteger los cultivos del viento y conservar la humedad |
maneo | Agrio |
manioka | mandioca, yuca |
manu | pájaro |
manu henua riki riki | insectos (en general) |
manu meri | abeja |
manu patia | avispa |
manu toke toke | chimango caracara, un ave de presa |
manu uru | figura de pájaro |
manuía | ¡salud! |
manutara | pájaro de la suerte (gaviotín apizarrado) |
maŋa maŋa rima | dedos de la mano |
maŋa maŋa va’e | dedos del pie |
maŋai | anzuelo antiguo hecho de piedra o hueso |
maŋeo | agrio, ácido |
maŋeo miti | salado |
maŋō | tiburón |
maŋuŋu | ano |
mao | terminar, de acuerdo |
maori hapí | profesor |
mapē | riñón |
mapé o’otu | guiso de riñones |
mara mara | brasa |
marau | pez soldado |
mare | asma |
mareni | sandía |
mareni papa’ā | melón |
mareti | plato |
mareti iti iti | platillo |
mareti pararaha | plato llano |
mareti poko poko | plato hondo |
mari moko, ari oko | iris |
marikuru | (Sapindus saponaria) jaboncillo, árbol del jabón |
maripau | testículo |
maroa | pararse |
marū | colchón |
maruaki | hambre, tener hambre |
mata | crudo, no maduro, verde |
mata | ojo |
mata hiti | año |
mata hiti oū’a | año bisiesto |
mata huira | pez soldado rojo |
mata kanione | orzuelo |
mata keva | ceguera |
mata mata ika | granizo |
mata oru | caza submarina con arpón y gafas de buceo |
mata piro | legaña |
mata riki | escofina, raspador |
mata ū | pezón |
mata vai | lágrima |
mata varīa | punta del arpón |
matakao | útero |
mataki | abrir |
matakia | mantequilla |
matamea | Marte |
matapea | tatuaje bajo los ojos |
matariki | las Pléyades |
matato’a | guerrero |
matavai | lágrima |
matavai o te raŋi | lluvia, gotas de lluvia (lágrimas del cielo) |
mataveri | ojos bonitos, ojos pequeños |
mate | morir |
mate | muerte |
mate eŋa | agonía |
mati | cerilla, fósforo |
mātou | nosotros |
matu ki oho rō | vámonos |
matu’a | padre (genérico de padre o madre) |
matu’a mea mea | pulgar |
matu’a pua’a | (Polypodium alternifolium) un tipo de helecho |
matu’a tane | padre (masculino) |
matu’a vahine | madre |
matu'a tane haŋai | padrastro |
matu'a vahine haŋai | madrastra |
maui ’iui ’ino | enfermedad grave |
maui ui pe’e | enfermedad contagiosa |
maui ui vahine | menstruación, período |
mauku | trato despectivo para el chileno continental de clase baja |
maunu | carnada |
maururu | gracias |
mautini | zapallo |
mea mea | rojo |
meherio | sirena |
merehi | ángel |
mimi | orina, orinar |
mimi mimi | cistitis |
miŋo miŋo | arruga |
miri | albahaca |
miro | embarcación grande |
miro | madera, árbol |
miro haka nini | tabla de surf o body surf |
miro tahiti | (Melia azederach) cinamomo, árbol del paraíso, su infusión tiene propiedades abortivas |
miru | tribu o clan principal descendiente de Hotu Matu’a |
miti | sal |
mo | para |
moa | gallo |
moa kiri kiri miro | gallo con plumas blanquinegras |
moa taŋa | pollo joven |
moa toa | gallo |
moa totara | pollo crespo, con plumas rizadas |
moa va’ero | gallo con plumas largas en la cola |
moai | estatua de piedra que representa a un ancestro |
moai kava kava | figura de madera que representa un espíritu con costillas muy marcadas |
moai pa’a pa’a | figura de madera que representa una mujer |
moai taŋata | figura de madera que representa un hombre |
moai vi’e | figura de madera que representa una mujer |
moana | azul |
moe | acostarse |
moeŋa | estera de totora |
moi ha’a ruku | útiles de pesca |
moko | lagartija, lagarto pequeño |
moko ’uri ’uri | lagartija negra |
moko tea tea | lagartija blanca |
moko uru uru kahu | lagartija marrón |
moma | (Pelargomium zonale) un tipo de geranio, pelaragonia |
momotara | pez cofre |
mona mona | caramelo |
mona mona tuava | mermelada de guayaba |
monirē | lunes |
more | herida |
morī | bombilla eléctrica, luz eléctrica |
morī | grasa |
morī | pez tropical de color azul oscuro y manchas negras |
morī vera | vela |
motiho | nublado |
moto | pelear |
motu | islote |
motuŋa | director de un grupo |
moumou | deshacer |
muto’i henua | carabinero |
na’a | Esconder, ocultar |
na’ina’i | Pequeño, diminuto |
na'a | esconder, ocultar |
naero | Clavo |
nahonaho | Tranquilo, apacible |
nako | médula |
namunamu | Mascar, masticar |
nana | A punto de llorar |
nana’i | araña pequeña |
nana’ia | Traidor, traicionero, de poca confianza |
nana’o | Tatuaje |
nanahua | Asustado, asustarse, aterrorizarse |
nanaku | Dios del Mar |
nanao | Coger o sacar algo con la mano |
nangananga | Agacharse, acuclillarse |
nanue | salpa |
nanue hatu | salpa gris |
nanue para | salpa amarillo |
nanue pu’oko moni | salpa con mancha amarilla en la cabeza |
nao | Templo |
nao | Cuello |
nao ahu | Amigdalitis |
nao nao | mosquito, zancudo |
napanapa | Brillar, brillante, resplandeciente |
nape | Dar nombre, poner nombre |
narinari | Ser pesado, figura grotesca |
nau nau | sándalo |
nave | Acuerdo previo |
nehe nehe | bello, hermoso, bonito |
nei | Éste, ésta, éstos, éstas, cercano a quien está hablando |
neke | Moverse, moverse a un lado, desplazarse |
nekeneke | Moverse deslizándose |
nene | sabroso, rico |
nene nene o’otu | guiso hecho de estómago |
nenera | Con ojos somnolientos |
nengo | Aumentar, ser bastante, ser suficiente |
neru | Niñas y niñas que vivían en cuevas ( para conservar la piel blanca) |
ngo'e | vía láctea |
nihi | Colina, elevación |
nihinihi | Colina o elevación pequeña (varias ninihi) |
niho | diente |
niho mata hiti | primera dentición |
niho tumu | muela |
niho vaeŋa | incisivo |
niko | ir en |
nikoniko | Como serpenteante, tortuoso, sinuoso |
nina’a | Comer excesivamente |
ninga | En negativo no |
nininini | Colitis, diarrea |
nire | Virgen (mujer) |
nironiro | Rizar, rizo |
niu | árbol y fruto de la palma |
niu | Cocotero (variante no endémica) |
niu niu | alambre |
niu niu ra’a ra’a | alambre de espino o púa |
niuhi | tiburón grande |
nivaniva | Insano, demente, loco |
no | En expresión de solamente, de todavía, de limitativa |
noho | sentarse, permanecer |
nohonga | Permanecer, permanencia, lugar de residencia |
nohu | pez escorpión |
noi | Agacharse, inclinarse, pasar agachado |
nokinoki | Serpentear, andar tortuosamente |
nono | Variante de mosquito, cosa mala, funesta |
nono’i | Pedir algo, solicitar algo |
nonoma | Brillante, lustroso (también, nomanoma) |
nounou | Egoísta, persona egoísta |
nua ’e koro | ancianos |
nua ra’au | anciana curandera |
nua ra’au | abuela, mujer mayor y de respeto |
nuahine | Anciana, cuñada |
nuhi | Tiburón de gran tamaño |
nui | gran, grande |
nui nui | muy grande |
nukura | Viento (esp del Norte) |
numera | (Mirabilis jalapa) planta dondiego de noche, dompedro |
numera | Número |
nuna’a | grupo |
ŋa | Marcador para plural, los |
ŋa vaka | Alfa Centauri |
ŋa’atu | (Scirpus riparius) juncos de totora |
ŋa’e | Balanceo, balancearse, fluctuar |
ŋa’e ŋa’e | Fatigarse, cansarse mucho |
ŋa’oho | (Caesalpinia major) un arbusto leguminoso cuyas flores se usaban para fabricar collares |
ŋaaha | Reventar |
ŋae ŋae | Balancearse, mecerse |
ŋae´i | mover |
ŋae’i | Osar, atreverse a |
ŋaere | Oscilar, moverse, balancearse |
ŋaŋá | Estar muy agotado, exhausto |
ŋaŋata | Hombres (varones) |
ŋaŋi | virgen, estado de virginidad |
ŋao | cuello |
ŋao ahu | amigdalitis |
ŋapoki | niños (genérico) |
ŋarara | Un insecto |
ŋarauhiva | Con dos caras, con dos aspectos |
ŋarepe | Empapado, mojado, mojarse |
ŋaro | Desaparecer, extraviarse, irse |
ŋaro | perder |
ŋaru | ola |
ŋaru hoa | amigo |
ŋaru’a | almohada |
ŋaru’a ma’ea | almohada de piedra usada por las clases superiores |
ŋaruhoa | Aliado, amigo |
ŋaruru | Marearse, tener o sufrir vértigo |
ŋaruru pu’oko | dolor de cabeza |
ŋatu | Oprimir, apretar, comprimir |
ŋatu | amasar, prensar |
ŋatu ŋatu | masajear |
ŋatu te hangu | Esperar ansiosamente, aguantar, resistir |
ŋatupuna | Bisabuelo |
ŋau | Morder, roer |
ŋau kahua | Sentir nostalgia |
ŋau ŋau | Ladrar, morder reiteradamente, mordisquear |
ŋe’I | Tardo, con flojera, lento, con lentitud |
ŋe’o | Fatigado, vencido, derrotado |
ŋeha | Sentirse satisfecho, lleno, saciado |
ŋeu | Broma, chanza, bromear |
ŋi’iŋi’i | Seco, estar seco, secarse, estar secándose |
ŋioŋio | Ropa o vestimenta en mal estado, ropa maloliente |
ŋita | Atar, amarrar, estrangular, sufrir convulsiones, epilepsia |
ŋoé | Vía Láctea |
ŋohu | Comer selectamente, con glotonería (con abuso) |
ŋóŋó | Muy atado, muy amarrado |
ŋoŋoro | Fiesta, reunión múltiple |
ŋoŋoro | ronquido |
ŋoŋorova’a | Sentir fatiga, aburrimiento |
ŋoroŋoro | Gruñir |
ŋu | Persona egoísta |
ŋu | Recitación, declamación (en cántico) |
ŋuha | Rechazar, rehusar |
ŋuha | rehusar |
ŋuhiŋuhi | Pequeñeces, desperdicios |
ŋuŋú | Empecinarse, persistir, reiterar |
ŋuŋū | persistir |
ŋure | Plátano (banana) muy maduro, o demasiado maduro |
ŋure ŋure | peca |
ŋuru hara | garganta |
ŋuruhara | esófago |
ŋuruŋuru | Hablar roncamente |
ŋutu | labio |
ŋutu raro | labio inferior |
ŋutu ruŋa | labio superior |
ŋutuŋutu | Hablar mucho, hablar demasiado, hablar sin fundamento |
o | de |
o | De posesión, de, de negación, en pregunta |
o kōrua, to kōrua | su, vuestro (de ustedes, de vosotros) |
o mātou | nuestro (de todos nosotros) |
o māua | nuestro (de nosotros dos) |
o’i o’i | gusano |
o’o | entrar |
o’oa | cantar el gallo |
ohío | Hacha |
ohiohio | Tormenta, tromba de agua |
ohiro | Luna nueva |
ohiro hiro | torbellino de tierra |
oho | ir |
oho mai | venir |
ohonga | Partida, ida |
ohu | llamar, gritar |
ohumu | Persona egoísta |
oi | mezclar, revolver |
oi oi | batir |
ōi ōi | huevo revuelto frito con harina y azúcar |
ōi ōi | remolino marino |
oi’ oi’ | larva, gusanito |
oira | por eso |
oka | plantar, palo delgado usado antiguamente para plantar |
oka oka | punzón, pinchar, punzar |
oki oki | zumbar, zumbido en el oído |
oko, oko oko | acabar con todo, llevarse todo, arrasar con todo |
ōmaōma | flaco, demacrado |
omo | fumar |
omo omo | chupar, mamar |
omoaŋa | nube negra, cúmulo negro |
omotahi | ganar todo en uun juego, llevarse todo |
omotohi | luna llena |
one | arena |
one one | sucio, cubierto de barro |
oniana | cebolla |
ono taimana, hitu taimana, va'u taimana | romboide |
oŋe | escaso, pobre |
ooka | perforar, clavar, traspasar |
ooku | mío |
oona | suyo |
oone | tierra, suelo, sucio, ensuciarse |
ootu | cocerse algo |
oou | tuyo |
opata | barranco, acantilado, precipicio |
ōpe | pala |
opī | gonorrea |
opo | salir corriendo, huir corriendo |
opo opo | comer con avidez, devorar |
ōra | vivir, vivo, sano, curarse |
ōra nui | buena salud |
oraŋa | vida, existencia (en general) |
orekano | orégano |
ōro | rallar, raspar, fregar |
ōro ōro | Raspar varias veces, lustrar, bruñir |
orongo | Una noche concreta (la séptima tras la luna llena) |
oru | cerdo, puerco |
oru matūa | sacerdote |
ote aha no | de nada |
ote aha? | ¿porqué? |
otea | el amanecer, la mañana |
ōti | terminar, acabar |
otoroka | antiguo saludo de bienvenida |
pa’a | trozos fritos de grasa y carne |
pa’a hía | sudor |
pa’ari | adulto (genérico) |
pa’oti | tijeras |
pae | acabarse |
paerati | rémora |
pahī | barco |
pāhono | responder |
pahu | tarro que se golpea con un palo para producir ritmo |
paiheŋa | perro |
paíhi | rasgar |
paka paka | seco |
pakahera | calavera |
pakīa | foca |
pako’o | luxación |
pamu vai | canaleta |
panā | empanada |
pani | olla |
paŋaha’a | tatuaje en las mejillas |
paoa | guardia |
papa haka eke ŋaru | tabla de surf tradicional fabricada en totora |
papa kona | muslo |
papa’ā | extranjero, turista |
papa'i | escribir |
paparu'au | abuelo |
papatio 'o matu'a tamaroa. | tío |
para | páncreas |
para | (Campylopus turficola) musgo que crece en las lagunas de los cráteres |
para’u | rastrillar |
para’u | rastrillo |
parai pani | sartén |
parankete | manta, frazada |
pararaha rima | palma de la mano |
parare | error |
paratoa | abrigo, chaqueta |
paratoa ’úa | impermeable |
parau ti’a | verdadero |
pare | tatuaje en los brazos |
pareu | trozo de tela muy colorido que cololcado de distintas maneras constituye la vestimenta tipica |
pareu poto poto | pareo corto |
pareu roa roa | pareo largo |
pari | mar picado |
paru | pintar |
pata | queso |
pata’u ta’u | recitaciones |
patehe | podar las ramas |
patía | tenedor |
patīa | arpón |
patīa i te ika | arponear |
patiri | trueno |
pē | irse |
pe ira, ko te me'e ena | así es, eso es |
pena piripō | cinturón |
pentara | lápiz |
peŋo peŋo | grueso |
pepe | silla |
pepé | muñeca |
pepeka | mariposa, libélula |
pepeka o te pō | polilla, mariposa nocturna |
pere | fila de hombres de un coro |
pere popō | fútbol |
pere rai ani | juego parecido a las damas |
perete’i | grillo pequeño |
peti | melocotón, durazno |
pi pī | regar |
piafri | cojinova |
pika | higo |
pika po | sacerdotisa |
pikea ’uri | cangrejo negro |
pikea nahe nahe | cangrejo pequeño |
pikea o’one | cangrejo costero |
pikea paki maroa | cangrejo violeta con manchas blancas |
pikea tutu’au | jaiba o cangrejo grande rojo |
piki piki | cabello rizado |
pikota | pico |
pipi | caracola marina |
pipi ’uri ’uri | pequeña caracola de color negro |
pipi Anakena | caracola de la playa Anakena |
pipi hotake | caracola parásita del pepino de mar |
pipi kai o’otu | caracoles hervidos |
pipi oreko | hito de piedra para delimitar un área |
pipi pipí | peca |
pipi riha | pequeña conchita de color marrón |
pipi vare | caracol de tierra |
pīpīrimā | Géminis |
piri | unir |
piripō va’e poto poto | pantalón corto |
piripō va’e roa roa | pantalón largo |
piripō va’e teke teke | pantalón corto |
piro | fétido, descompuesto |
piro | pus |
piro ihu | moco sólido, flema |
pito | ombligo |
pó | la noche, toda la noche |
po ā | mañana, antes del mediodía |
po nui | buenas noches |
po’e | plátano maduro molido y mezclado con harina, azúcar, leche y aceite que envuelto en hoja de plátano se cuece con el curanto. Tambíén se hace de mandioca, taro, papaya, zapallo y camote |
po’o po’o | una especie de jurel |
póhe | desear |
poiera | pollera, falda |
poki | hijo (genérico) |
poki | hijo, niño |
poki haŋai | hijo adoptivo |
poki matu’a kore | huérfano |
poki morore | hijo ilegítimo |
poki o te taina | sobrino |
poki o te taŋata | hijos del hombre |
poki poreko | bebé, niño menor de un año |
poki tane | hijo, niño (masculino) |
poki tane o te vi'e | hijo de la mujer |
poki vahine | hija, niña |
poki vahine ’iti-'iti | niña chica |
poki vahine o te vi'e | hija de la mujer |
poki’omo’omo ū | lactante |
poko poko | fuente cóncava y honda |
poko’o | Luxación |
poporo | planta umbelífera |
po-poto tahi taimana | rombo |
po-poto tika | cuadrado |
pora | flotador de totora, canasto de totora |
porá | frito |
poreko | nacer, dar a luz |
poremo | borrar |
porera | polera |
porera rima poto poto | polera de manga corta |
porera rima roa roa | polera de manga larga |
poriko | tramposo, embustero |
poro | canto rodado que se golpea con otro para producir ritmo |
pororeko | resbaladizo, resbalarse |
pota | lechuga |
potaka | carruaje, vehículo |
potío | taza, pocillo |
poto roa | rectángulo |
poto, potopoto | corto |
potu | cigarillo, palillo, palo corto |
pou | referencia, hito, estaca, poste |
poukura | plumas cortas y de colores de las aves |
pū | ir adelante, salir al encuentro de alguien |
pū | orificio, agujero, hoyo, abertura |
pū henua | placenta |
pu ihu | fosa nasal |
pū ka’uha | ano |
pū keho | hoyo en la tierra sobre el que se pone una piedra laja para producir ritmo con los pies |
pū mimi | uretra |
pū vahine | vagina |
pu’a | golpear, pegar |
pu’a pani | tapa de olla |
pu’oko | cabeza |
pu’oko kinoŋa | glande |
pua | pez salpa alevín |
pua | (Curcuma longa) cúrcuma |
pūa toua, para rautī, ure 'orno | anaranjado |
pua’a | vaca o toro (genérico) |
pua’a apí | novillo o vaquilla |
pua’a korohu’a | vaca vieja |
pua’a tane | toro |
pua’a vahine | vaca |
puhi | pesca nocturna de morenas y langostas desde la orilla |
puhi hio ena | flauta de caña de bambú |
puīti | bota |
puka | libro |
puka papa’i | cuaderno |
puka papa’i | Cubrecama |
pukao | tocado de escoria roja que adornaba los moai |
puku | monte de Venus |
puku | roca |
puku puku va’e | tobillo |
puku va’e | empeine |
puŋa | coral |
puŋa ’ehu | polvareda |
pupa | nido |
pupuaheke | verruga |
pupuhi | mejilla, carrillo |
pura | blanquear, luz, resplandor |
purapura | descendiente |
pure | conchita marrón con pintas claras |
pure | oración, orar, rezar |
puru | cerrar, encerrar, confinar |
purumu | barrer |
purusera | pulsera |
putē | bolsa de pesca |
putē tau | mochila |
putē tore | saco |
ra´ā | sol |
ra’a kau | (Ricinus communis) ricino, castor |
ra’e | primero (número ordinal) |
ra’e mea | pez mediano azul con manchas rojas |
ra’ea | pez bilagay |
ra’u ra’u | rastrillo para hojas |
ra'au | sanar, remedio, medicina |
rahai | lenguado |
rahi | plural |
rai rai | delgado |
rake rake | estoy mal |
rake rake | malo |
rama | pesca nocturna de crustáceos, moluscos y peces con antorcha |
rano | volcán, crater |
raŋi | cielo, nube |
raŋi ’ata tea | nubes claras de la madrugada |
raŋi haka maire pa | nubes negras y amenazantes |
raŋi hoe ka’i | cirros |
raŋi kere kere | nimbos |
raŋi moai moai | nubes vespertinas con forma de moai |
raŋi poporo | cumulonimbos |
raŋi puŋa | cúmulos |
raŋi tea | altocúmulos |
raŋi topa | eclipse |
rapa | bastón corto o cetro de madera con forma de remo (más pequeño que el ’ao) |
rapa rapa | zinc |
rape rape | aletas de buceo |
rape rape | una especie de langosta pequeña de Isla de Pascua, grillo de mar |
rapu | aporcar, cubrir con tierra |
rara | tostar |
rara rara | averiguar, investigar |
rare rare | barro |
rari | mojado |
rau rau ’ariki | marea muerta |
rau’oko, rauoho | cabello |
rava aŋa | trabajador |
rava’a | encontrar, coger, recibir,obtener, tener algo |
re’o | voz |
re’o ’aruŋa | voz principal del coro, soprano |
re’o koro hu’a | voz de bajo |
re’o o raro | cuarta voz del coro, barítono |
re’o o vaeŋa | segunda voz del coro, contralto |
re’o o vaeŋa o raro | tercera voz del coro, tenor |
rei | adorno pectoral com forma de media luna o de collar |
rei miro | pectoral de madera con forma de media luna |
reka | agradable, bonito, gracioso, chistoso |
reka reka | orgasmo |
reke | talón |
remo remo | palometa |
rentara | delantal |
reo reo | hablar mucho, mentir, mentiroso |
repa | hombre joven, adolescente |
repa hoa | amigo |
repe repe | bazo |
repera | lepra |
reperepe | jibia, molusco marino |
reperepe | colgante, colgar o estirar hacia abajo |
repo | coito, acto sexual |
rere | saltar, volar |
rerehu | desmayo |
reru | amígdala |
retu | frente |
retu | tatuaje en la frente |
rierse | jersey, chompa, sweater |
riha | liendre |
riki | pequeño |
riki riki | muy pequeño, menudo, diminuto |
rima | mano, antebrazo |
rima kona | antebrazo |
rima maūi | zurdo |
rima-vaeŋa | brazos |
riri | enojar, enfadar, enojado |
rito mata | verde |
riu | cantar |
riu | canción, canto (en general) |
riu haipoipo | canto de matrimonio |
riu manava mate | cantos de amor, cantos melancólicos |
riva | bueno |
riva riva | Estoy bien, muy bien |
ro’i | cama |
roa | largo |
roa roa tahaŋa | dedo medio |
roa, ko nui, roa rahi, ko nui rahi | lejos, muy lejos |
roe | hormiga |
rona | horno |
roŋo | mensaje, noticia |
roŋo roŋo | tablilla de madera tallada con símbolos no descifrados |
roro | cerebro |
rou | anzuelo moderno de metal |
ru’au | anciana, mujer vieja |
rua | vómito |
rua | coto de pesca |
ruhi | pámpano negro |
ruku | caza submarina con arpón en apnea |
ruku | bucear |
ruku ruku | sumergirse varias veces |
rukuma | lúcuma |
runu | coger, acoger, recibir |
runu pipi | recolectar conchas marinas |
rurū te inaŋa | taquicardia |
sapatía | zapatilla |
sau sau | igual que el ’ori rapa nui |
siera | pez sierra |
sinita | mariquita |
ta´u | estación del año |
ta’e haka roŋo | desobediente |
ta’e í | vacío |
ta’e pe ira | no fue así |
ta’e reka | aburrido |
ta’e reka | aburrido |
ta’e tau | feo |
ta’o kete | cuñado o cuñada |
ta’oraha | ballena |
ta’u | año |
ta'aku, to'oku, ’a’aku, ’o'oku | mi, mío, mía |
ta'au, to'ou | tu, tuyo, tuya |
tafate | bandeja, azafate |
taha tai | orilla del mar |
tahoŋa | huevo de madera decorado con dos cabezas |
tahuti | correr |
tahuti | carrera |
tai | mar, océano, marea |
tai ē | maremoto, tsunami |
tai hati | inicio de la marea alta |
tai ma’u | inicio de la marea baja |
tai ŋuŋu | marea muy baja |
tai papaku | marea baja |
tai rau-rau'ariki | marejadilla en época de cambio de fase lunar |
tai u’a | marea alta |
tai’o | prostituta |
taimana | triángulo |
taína | hermano (genérico) |
taína tane | hermano (masculino) |
taína toto | primo |
taína vahine | hermana |
taína varua | hermano de espíritu |
tai'o | leer |
taípu | cucharón |
tai-taimana | trapecio |
taka hau | carrete de pesca |
taka tea | semen |
taka ure | mosca |
taka-taka | círculo |
takeo | helado |
takeo | frío |
takera | encontrar |
taki eve | coxis |
takituri | cera del oído, cerumen |
takona | pintura corporal |
tamata | intentar |
tamiti | salar |
tamurē rapa nui | danza rápida y sensual de origen tahitiano con letra y música rapanui |
tamuta | carpintero |
tanakore | desobediente |
tanata keukeu henuea | Agricultor |
tane | macho, hombre, masculino |
tanu | enterrar, cubrir con tierra |
taŋa | joven, colega |
taŋa apī | joven |
taŋakore | desobediente |
taŋata | hombre |
taŋata | hombre |
taŋata aŋa hare | albañil, constructor de casas |
taŋata ha’a ta’a | hombre separado |
taŋata ha'amo'amo'a | novio |
taŋata haīpoīpo | hombre casado |
taŋata hī | pescador |
taŋata keukeu henua | agricultor |
taŋata manu | hombre pájaro |
taŋata mata keva | persona ciega |
taŋata pa’ari | hombre adulto |
taŋata tai’ata | amante (masculino) |
taŋata tarai | escultor |
taŋata tere vaka | pescador, constructor de canoas |
taŋi | llorar |
taŋo rapa nui | baile similar al tango con música rapanui |
ta'okete tane | cuñado |
ta'okete vi'e | cuñada |
ta'oraha | ballena |
taote | médico |
tapati | semana |
tapau | plomo de pesca |
tape’a rima | anillo |
tape’a tariŋa | pendientes, aros para las orejas |
tapo tapo | chirimoya |
tapo tapo | chirimoya |
taporo | limón |
tapu | prohibido, sagrado, tabú |
tapū | cincel |
tara | cuerno |
tara pua’a | cuerno de vacuno con ranuras que se raspa para producir ritmo |
tarake | maíz |
tarakī | carne seca y salda conservada |
tariko | trigo |
tariŋa | oreja, oído |
tariŋa pō | sordera |
taro | taro (tubérculo comestible) |
tata | lavar |
tatake | discutir |
tataku | enumerar, contar |
tatū | tatuaje |
tau | colgar |
tau | bonito, lindo |
tau amimi | vejiga |
tau re’a re’a | adolescente |
tau taŋa | tiro al blanco con lanzas |
tau tau miro | carabinero |
taúra | soga, lazo |
tauromi | masajes |
ta'utini | mil |
tavake | ave del trópico de cola roja, faetón |
tavana | sábana |
tavari | (Polygonum acuminatum) planta acuática |
te | el, la |
Te ariki Hotu Matūa | El rey Hotu Matúa |
te hetu'u ahí ahi | el lucero de la tarde |
te hetu'u ave | el cometa |
te hetu'u popohana | el lucero de la mañana |
te hetu'u viri | el meteoro |
te homo | el aerolito |
te ŋā | los, las |
te 'otea | el día |
te pō | la noche |
te poki tane | el niño |
te poki vahine | la niña |
te pou | Sirio |
te ra'ā ’e te mahina | el sol y la luna |
te taŋata nei, ’e te vi'e nei | este hombre y esta mujer |
te taŋata, ’e te vi'e | el hombre y la mujer |
te tātou harē, te mātou harē | nuestra casa (plural) |
te tāua harē, te māua harē | nuestra casa (dual) |
te vaikava moana | el mar azul |
tea tea | blanco |
tehi | estornudo |
teka teka | destorcedor |
tenero | ternero |
tere | arrancar |
tete ’au | vesícula biliar |
tetera | tetera |
tí | (Cordyline terminalis) |
ti’a pito | (Ophioglossum coriaceum) |
tiaki | guardar, vigilar |
tiare | flor |
tihopu | sopa |
tihopu ika | sopa de pescado |
tihopu kiko | caldo con trozos de carne, patatas y otras verduras |
tino | vulva |
tiŋa’i | agredir a golpes |
tiŋi tiŋi | golpear repetidamente |
tipi tipi | pez mariposa |
tipi tipi hoe | pez mariposa amarillo |
tipi tipi uri | pez mariposa negro |
tira | frente |
tire | chileno continental |
titeve kapovai | pez erizo grande con púas cortas |
titeve tara tara | pez erizo pequeño con púas alargadas |
titiŋi | romper con golpes |
titō | formón |
to rāua, o rāua | su (de ellos, de ellas) |
to´o | sacar, quitar, extraer |
to’e to’e | congelado |
toa | caña de azúcar |
toere | tronco hueco con ranura para usarlo como tambor |
toka / tokaŋa | resto, residuo, lo que queda de una cosa |
toke / toke toke | robar, ladrón |
toke toke | ladrón |
tokerau | viento (genérico) |
tokerau ’uta | viento que baja desde el cerro hasta la costa |
tokerau haho | viento del norte |
tokerau ko motu takarua te tokāu | viento oeste |
tokerau motu rau uri | viento sureste |
tokerau nukura mea | viento sur |
tokerau puhi a oroŋo | viento noroeste |
tokerau roto o niu | viento este |
tokerau ruhi | viento suroeste |
tokerau tai | brisa marina, viento que viene de la costa hacia el interior |
tokerau te papakina | viento norte |
tokerau veki | viento noreste |
toki | formóm de piedra |
toko toko | bastón de madera con el mango tallado en forma de cabeza |
tomati | tomate |
tona 'iti | otoño |
tona nui | invierno |
tono | empujar |
toŋa | invierno |
toŋa iti | principio del invierno (mayo, junio, julio) |
to'o | tomar, recibir |
to'oku taina haŋai | mis hermanos de crianza |
to'oku taina poreko | mis hermanos de nacimiento (misma madre) |
to'oku taina toto | mis primos |
to'oku taina varua | mis hermanos de bautismo (los hijos de mis padrinos) |
to'ona, ta'ana, o'ona, a'ana | su (de él, de ella) |
topa ā te ahi ahí | ocaso, puesta de sol |
tope tope | podar |
toremo | vidriola o palometa chilena |
tornīo | tornillo |
toromiro | (Sophora toromiro) un arbusto rapanui cuya madera se usaba para tallar |
toto | sangre |
toto o’otu | morcilla, embutido de sangre coccida y aliñada |
totoamo | pez trompeta |
toua mamari | amarillo (yema de huevo) |
tu’a haiŋo iŋo | tatuaje en espalda y nalgas |
tu’a ivi | espalda |
tu’ura | servidor del rey |
tuava | guayaba |
tuhi henua | dedo índice |
tui | flotador con gancho para acumular los pescados |
tui | Orión |
tui i te ika | enganchar el pez, picar |
tuke ŋao | nuca |
tuku tuku | pesca de orilla con red |
tumu | tronco |
tumu | tos |
tunō | lunar |
tunoku | esguince |
tunu | cocinar |
tunu ahi | cocinar a la parrilla o sobre piedras calientes |
tupa | torre de piedra circular usada como observatorio astronómico |
tupu | germinar |
tupuna | bisabuelo, antepasado directo (genérico) |
tupuna tane | bisabuelo |
tupuna vahine | bisabuela |
tura | bombo |
ture | altercado, disputa |
turi rima | codo |
turi va’e | rodilla |
turu | bajar |
tuta’e | excremento |
tu'u | llegar |
ū | seno, leche |
ū maika | albóndiga de plátano verde rallado con leche y azúcar |
ū mautini | trozos de zapallo cocido, con leche y azúcar |
ū taro | trozos de taro cocido con leche y azúcar |
ū’a | muy dulce |
ū’i | mirar |
ū’inga | mirada, acción de ver |
u’u | muy dulce |
ūa | maza, bastón ceremonial |
ūa ūa | vena, nervio, tendón, varices |
ūa ūa mo haro’i | goma de borrar |
ūa ūa patīa | goma elástica para tensar el arpón |
uacho | potrillo |
ueue | agitarse algo, ondear |
uha | gallina (por extensión, animal hembra) |
uhī | aguja de hueso para tatuar |
uhu | insistir, persistir |
uhueve | nalas, trasero |
uīra | rayo, relámpago |
uka | chica adolescente, mujer joven, señorita |
ukerere | ukelele |
ukiuki | empeñado, trabajar con esfuerzo y tesón |
uku | palabra de hechizo en fábulas |
ūma | tórax, pecho |
umanga | cuadrilla o grupo de trabajadores |
umiki | peléon, peleador, agitador |
umu | cocina, horno |
umu pae | cocina antigua de piedra formada por 5 piedras |
ūnu | beber |
uŋa | enviar, llevar a alguien o algo |
upa’ea | antojo, deseo de comer algo |
ūra | llama, llamarada |
ūra | rubor, sonrojo |
ura ura | rojo encendido |
uranga | atado o fajo |
ure | pene, miembro viril |
ure tahiri | rayo, relámpago |
ure titi’o moana | tifón pequeño |
uri | verde, oscuro |
urinera | molde para pudin, budinera |
uru | sacar las piedras calientes del umu |
ūru | entrar |
uru manu | plebeyo, persona común (ajenos ala tribu real Miru) |
úru rima | pulsera |
uru uru | captura de peces con la mano entre las rocas |
uruŋa | visión, vaticinio |
ūruŋa | entrada |
uta | allá arriba |
utē | poema de amor musicalizado |
utē ei | canto satírico |
uto | boya |
utu’a | castigar |
uútu | sacar o extraer agua |
va’e | pierna, pie |
va'ai | dar, regalar, entregar |
vae | seleccionar, escoger |
va'e | pie, pierna |
va'ehau | soldado |
vaena hakari | Cincuenta |
vaeŋa | mitad, en medio, centro |
vaeŋa hakari | cintura |
va'ero | la cola de un ave, plumas caudales |
vaha | abertura, orificio, rendija, hendidura |
vahavaha | despreciar, ofender |
vahi | dividir, separar, estar aparte, repartir entre dos |
vahi vahi | repartir entre varios |
vahine | mujer, hembra |
vai | agua, líquido, jugo de fruta |
vai kava | agua de mar |
vai nanaku | planta de totora |
vai o te poki | líquido amniótico |
vaiareŋa | canto de mujeres separada de los hombres, reunión separada por sexos |
vaihí | un tipo de raiz de taro |
vaiora | persona generosa, dadivosa |
vaipuŋa | pedir sin éxito la mano de una niña |
vairua | voluntad divina, fortuna, hado |
vaivai | aguado, húmedo |
vaka | barca, canoa, embarcación pequeña |
vaka ’ama apí | canoa moderna de fibra de vidrio con balancín |
vaka ’ama ŋa’atu | canoa antigua de totora con balancín |
vaka kahu | velero |
vaka poe poe | barco grande antiguo |
vakovako | angosto, estrecho |
vana | erizo de mar grande |
vanaŋa | hablar, idioma, lenguaje, lengua |
vanavana | tipo de sombrero con plumas |
vará, vara’a | obtener, conseguir |
varavara | plantar o sembrar dejando espacios |
vare | baba, fluido o líquido viscoso |
vare mamari | clara de huevo |
vareŋa | útil, fructífero, fructuoso |
vareŋao | apetecer, sentir ganas o deseo |
varevare | pulido, alisado |
vari | menstruación, período |
vari | dar vuelta, girar, virar una embarcación |
varīa patīa | varilla del arpón |
varivari | Dar la vuelta repetidamente |
varu | cortar el pelo, afeitarse |
varu varu | descamar |
varu varu | desescamar |
varua | espíritu, alma |
vata | vestido en general |
vata poto poto | vestido corto |
vata roa roa | vestido largo |
vatavata | afable, franco, abierto |
vativati | arreglarse, acicalarse |
vatovato | cabra, macho cabrío, perilla (barba de chivo) |
vavā | insulto, insultar con violencia |
vavae | partir, dividir |
vavai | algodón |
vave | ola, oleaje |
vavovavo | eco, resonancia |
ve’a ve’a | calor |
veke veke | pestaña |
veke veke | líbelula, caballito del diablo |
venavena | Parte alta, cúspide, desvanecerse en las alturas |
veo | clavo, clavar |
vera | quemarse, calentar, sentir calor |
vera | caliente |
vera vera | quemado, quemadura |
vere | pelo, vello, barba (genérico) |
vere haiŋa | vello axilar |
vere kauva’e | barba |
vere kukumu | patilla, barba en los carrillos |
vere ŋutu | bigote |
vere puku | vello pubiano |
vere vere | vello, pelo suave y sutil |
verehiva | llovizna |
veretaūeve | mozo, sirviente, empleado |
veri | hermoso, bonito, llamativo |
veri ’arahu | alacrán |
veriveri | sucio, húmedo, encharcado |
vero | lanzar, tirar algo, arrojar |
vero vero | lanzar repetidamente |
veve | pobre, mendigo, indigente |
veveke | apresurarse |
veveri | asustarse, sobresaltarse |
vevete | soltar, liberar, desatar |
veveveve | tener prisa |
vī | mango |
vi’e | mujer, esposa |
vi’e ha’a mo’a mo’a | novia, prometida |
vi’e ha’a ta’a | mujer separada |
vi’e haipoipo | mujer casada, esposa |
vi’e hanau tama | mujer embarazada |
vi’e pa’a | mujer estéril |
vi’e tai’ata | amante (femenina) |
vi’e teki | mujer promiscua |
vi'e 'apī | mujer joven |
vi'e pa’ari | mujer adulta |
vi'e ru'au | mujer de edad anciana |
vihaviha | lugar abandonado o deshabitado |
vihi ŋaru’a | funda de almohada |
vino | uva, vid, vino |
viri | enrollar, envolver, dar vuelta, rodar |
viri viri | redondo, redondeado |
vitiviti | rápido, darse prisa, apresurarse |
vivī | perdiz chilena |
vo’u | chillar, gritar, griterío |
vo’u vo’u | gritos o quejidos continuos |
vovo | ¡mi niña! palabra cariñosa para referirse a las hijas o niñas |
Frases en Rapa Nui útiles
Muchos se preguntan cómo se dice hola, gracias o buenos días en rapa nui. Aunque el idioma rapa nui es un lenguaje complicado de aprender para los foráneos, siempre es recomendable aprender unas pocas palabras o frases básicas a pesar de que todos sus habitantes hablan el español y, en menor medida, otras lenguas. De esta forma demostramos a los locales nuestro respeto e interés por su cultura y nos llevamos de recuerdo unas bonitas y exóticas palabras. Aquí encontrarás una pequeña selección de frases en rapa nui.
Rapa Nui | Español |
---|---|
iorana | hola / adiós |
iorana korua | hola , adios ( a ustedes) |
¿pe hé koe? | ¿Cómo estás? |
riva riva | Estoy bien, muy bien |
rake rake | estoy mal |
ena'á | estoy más o menos |
¿ko ai tu'u iŋoa? | ¿Cómo te llamas? |
¿e hía mata hiti o'ou? | ¿cuántos años tienes? |
po nui | buenas noches |
¿hora aha nei? | ¿qué hora es? |
¿i hé? | ¿dónde? |
¿i hé e noho ena? | ¿dónde vive? |
¿e hía tara? / ¿e hía moni? | ¿cuánto cuesta? |
¿haŋa ró koe mo kai? | ¿quieres comer? |
¿haŋa ró koe mo ha'ere? | ¿quieres caminar? |
¿haŋa ró korua mo ha'uru? | ¿quieren ustedes dormir? |
¿haŋa ró a ía mo hopu? | ¿quiere él/ella bañarse? |
maururu | gracias |
e é | sí |
ina | no |
manuía | ¡salud! |
¡ka mou! | ¡cállate! |
ehu 'ehu | gris, nublado |
heŋa heŋa | rosado |
kapé | café |
mea mea | rojo |
moana | azul |
o'one | café, sucio |
rito mata | verde |
tea tea | blanco |
toua mamari | amarillo (yema de huevo) |
uri 'uri | negro |
Números en Rapa Nui
Los números en el idioma rapanui pueden ir precedidos por el prefijo e, cuando acompañan a un sustantivo, o por el prefijo ka cuando se usan de forma independiente. En la tabla siguiente adjuntamos una serie de números básicos.
Rapa Nui | Español | |||
---|---|---|---|---|
ka tahi | uno | |||
ka rúa | dos | |||
ka toru | tres | |||
ka há | cuatro | |||
ka rima | cinco | |||
ka ono | seis | |||
ka hitu | siete | |||
ka va’u | ocho | |||
ka iva | nueve | |||
ahahuru / ho’e ’ahuru | diez | |||
ho’e ’ahuru ma ho’e | once | |||
ho’e ’ahuru ma piti | doce | |||
ho’e ’ahuru ma toru | trece | |||
ho’e ’ahuru ma maha | catorce | |||
ho’e ’ahuru ma pae | quince | |||
ho’e ’ahuru ma ono | dieciséis | |||
ho’e ’ahuru ma hitu | diecisiete | |||
ho’e ’ahuru ma va’u | dieciocho | |||
ho’e ’ahuru ma iva | diecinueve | |||
ka rūa 'aɳahuru | veinte | |||
piti ’ahuru ma | veinte | |||
piti ’ahuru ma pae | veinticinco | |||
ka toru 'aɳahuru | treinta | |||
ka hā 'aŋahuru | cuarenta | |||
ka rima 'aɳahuru | cincuenta | |||
ka ono 'aɳahuru | sesenta | |||
ka hitu 'aɳahuru | setenta | |||
le kava'u'aɳahuru | ochenta | |||
ka iva 'aɳahuru | noventa | |||
ho’e hanere | cien | |||
ho’e hanere ma ho’e | ciento uno | |||
ho’e hanere ho’e ’ahuru | ciento diez | |||
ho’e hanere piti ’ahuru ma pae | ciento veinticinco | |||
ka rua hanere | doscientos | |||
ka toru hanere | trescientos | |||
ka toru hanere toru | trescientos treinta y cinco | |||
ka hā hanere | cuatrocientos | |||
ka rima hanere | quinientos | |||
ka ono hanere | seiscientos | |||
ka hitu hanere | setecientos | |||
ka va'u hanere | ochocientos | |||
ka iva hanere | novecientos | |||
ho’e ta’utini | mil | |||
piti ta’utini | dos mil |